Η πτώση του σάχη και η επικράτηση Χομεϊνί στο Ιράν το 1979

Μία από τις πρωταγωνίστριες χώρες των γεγονότων των τελευταίων ημερών είναι το Ιράν, η Περσία, όπως ονομαζόταν παλαιότερα. Μετά τους βομβαρδισμούς εναντίον των Ιρανών από τις Η.Π.Α. υπάρχει εκεχειρία. Στόχος Αμερικανών, Ισραηλινών και άλλων, παραμένει το ισλαμικό καθεστώς του Ιράν. Το καθεστώς αυτό «εγκαταστάθηκε» στη χώρα το 1979, μετά την ιρανική επανάσταση, επικεφαλής της οποίας ήταν ένας εξόριστος, από το 1964, θρησκευτικός ηγέτης, ο Αγιατολάχ Χομεϊνί.

Η «Λευκή Επανάσταση» του σάχη και η εξορία του Χομεϊνί

Η δυναστεία Παχλαβί κυβέρνησε το Ιράν από το 1925 ως το 1979 και περιλάμβανε δύο σάχηδες: τον Ρεζά Σαχ που είχε είδωλο τον Κεμάλ Ατατούρκ και κυβερνούσε δικτατορικά, ως το 1941, οπότε ανατράπηκε από συνδυασμένη βρετανοσοβιετική εισβολή και τον γιο του, Μοχάμεντ Ρεζά Παχλαβί εγκατέλειψε τη χώρα του, μετά από σύγκρουση με τον εθνικιστή Μοχαμάντ Μοσαντέκ που έγινε πρωθυπουργός και εθνικοποίησε τις πετρελαιοπηγές του Ιράν. Το 1963, με τη βοήθεια των Δυτικών, ο Στρατηγός Φαζλολάχ Σαχέντι ανέτρεψε του Μοσαντέκ και ο σάχης επανήλθε στη χώρα του.

Το Ιράν, που βρισκόταν ανάμεσα στη Σοβιετική Ένωση και τον Περσικό Κόλπο αποτελούσε ανάχωμα στις προσπάθειες επέκτασης της ΕΣΣΔ. Έτσι, ήταν πολύτιμος σύμμαχος για τις Η.Π.Α. Ο σάχης μετά την επιστροφή του στην εξουσία αποκατέστησε τα δικαιώματα των ξένων εταιρειών στο πετρέλαιο, εξόντωσε τους εχθρούς του και εντάχθηκε στο «Σύμφωνο της Βαγδάτης» (ΣΕΝΤΟ) το 1955.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, οι ΗΠΑ πίεσαν τον σάχη να χαλιναγωγήσει τις ομάδες που θεωρούσαν εμπόδια στον εκμοντερνισμό της χώρας: τους γαιοκτήμονες, τους ουλεμάδες (νομοδιδασκάλους) και τους εμπόρους των παζαριών. Η «Λευκή Επανάσταση» που ξεκίνησε το 1963 μετά από ένα δημοψήφισμα στόχευε, μεταξύ άλλων, στην αναδιανομή της γης, την κρατικοποίηση των δασών του Ιράν, την ιδιωτικοποίηση των κρατικών επιχειρήσεων, τη χορήγηση πολιτικών δικαιωμάτων στις γυναίκες, το μοίρασμα των βιομηχανικών κερδών και τον σχηματισμό ενός πνευματικού σώματος για την υποστήριξη της επαρχιακής εκπαίδευσης. Η μεγάλη αντίθεση στο πρόγραμμα του σάχη προήλθε από τα κηρύγματα των ουλεμάδων σε διάφορες πόλεις του Ιράν.

Ένας από τους σφοδρότερους πολέμους της «Λευκής Επανάστασης» ήταν ο Αγιατολάχ (τίτλος που σημαίνει «σημάδι του Θεού») Χομεϊνί, ένας κληρικός στην πόλη Κομ. Το πλήρες όνομά του ήταν Σαγίντ Ρουχολάχ Μουσαβί Χομεϊνί. Ήταν το νεότερο από τα έξι παιδιά μιας οικογένειας. Γεννήθηκε στο Χομεΐν (απ’ όπου και το επώνυμο Χομεϊνί), ένα χωριό στο κεντρικό Ιράν, το 1902. Έλαβε θρησκευτική εκπαίδευση με βάση τη σιιτική παράδοση. Μετά το δημοτικό σχολείο έλαβε μια αυστηρή θρησκευτική εκπαίδευση, κυρίως στην ιερή ιρανική πόλη Κομ. Έξυπνος και πειθαρχημένος έγινε αναγνωρισμένος μουτζ-ταχίντ(νομομαθής) στη δεκαετία του 1930.

Δεν δραστηριοποιήθηκε πολιτικά μέχρι τη δεκαετία του 1940. Η αντίληψή του για το Ισλάμ, τον έκανε να θεωρεί χρέος του να οδηγήσει την Ούμ(μ)α (παγκόσμια κοινότητα των Μουσουλμάνων), προς την ηθική και κοινωνική τελειότητα, κάτι που τον έφερε σε σύγκρουση με το διεφθαρμένο κοσμικό καθεστώς των σάχηδων, αλλά και με τους απαθείς Ιρανούς θρησκευτικούς ηγέτες. Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου ο Χομεϊνί ήταν ο αρχαιότερος από τους Σιίτες θρησκευτικούς ηγέτες και διακήρυξε ότι «η κυβέρνηση είναι νόμιμη όταν αποδέχεται την κυριαρχία του Θεού και η κυριαρχία του Θεού σημαίνει την εφαρμογή της Σαρίας (του ισλαμικού νόμου)». Όταν ο Ρεζά Σαχ έλαβε τα σχετικά φιλελεύθερα μέτρα, οι φανατικοί Ιρανοί μουλάδες βρήκαν στο πρόσωπο του Χομεϊνί έναν μαχητικό ηγέτη. Το 1964 ο Χομεϊνί εξορίστηκε και κατέληξε στο Παρίσι. Αν και μακριά από τη χώρα του οργάνωνε πιο άνετα την Ισλαμική Δημοκρατία που ονειρευόταν. Στην πορεία αντιλήφθηκε ότι έπρεπε να κάνει κάποιους συμβιβασμούς.

Εκτός από τον σάχη, ο Χομεϊνί θεωρούσε μέγα εχθρό τις Η.Π.Α., τις οποίες αποκάλεσε κάποτε «Μεγάλο Σατανά». Όντως οι Η.Π.Α. στήριζαν τον σάχη με βαρύ οπλισμό και συνέβαλαν στη δημιουργία κατασταλτικών μηχανισμών, όπως η SAVAK.

Το Ιράν από το 1963 ως το 1978

Ο σάχης αποφάσισε να δώσει χρήματα και προστασία σε όσους ουλεμάδες τον υποστήριζαν. Κάποιοι τα δέχτηκαν. Άλλοι όχι και δίδασκαν κρυφά τις ισλαμικές τους ιδέες στους μεντρεσέδες (ιεροσπουδαστήρια, θρησκευτικές σχολές) της Κομ και του Μασάντ. Μεγάλη αντίδραση συνάντησε από τον Χομεϊνί και τους υποστηρικτές του, η συμφωνία που εξαιρούσε όλους τους Αμερικανούς υπηκόους (και τους στρατιωτικούς) από τη δικαιοδοσία του Ιράν. Από την άλλη πλευρά, το καθεστώς Παχλαβί προχώρησε σε σημαντικά έργα στη χώρα (κλινικές, εργοστάσια, δρόμους, γέφυρες, φράγματα κ.ά.).

Τα έσοδα του Ιράν από το πετρέλαιο εκτοξεύτηκαν από 817 εκ. δολάρια το 1968 σε 2,25 δις δολάρια το 1972-73 και περισσότερα από 20 δις δολάρια το 1975-76. Από τα ιρανικά πανεπιστήμια αποφοιτούσαν χιλιάδες νέες και νέοι. Κάποιοι έφευγαν για το εξωτερικό, παντρεύονταν εκεί και δεν γύριζαν ποτέ στη χώρα τους. Από την άλλη πλευρά, όσες και όσοι επέστρεφαν, αλλά και εκατοντάδες χιλιάδες κάτοικοι της υπαίθρου εγκαταστάθηκαν στην Τεχεράνη, που το 1977 είχε 5 εκατομμύρια κατοίκους (το 1945 είχε μόλις ένα εκατομμύριο).

Αυτό μοιραία προκάλεσε αύξηση των τιμών των ενοικίων, κυκλοφοριακή συμφόρηση και νέφος στην ιρανική πρωτεύουσα. Πολλοί άνεργοι και υποαπασχολούμενοι που ζούσαν πλέον στην Τεχεράνη δημιουργούσαν υπόβαθρο για μια επανάσταση εναντίον του σάχη. Οι αγρότες δεν λάμβαναν το μερίδιο που τους αναλογούσε από τα μεγάλα κέρδη που προέρχονταν από τη γεωργία. Οι αξιωματούχοι του καθεστώτος Παχλαβί, αλλά και απλοί κυβερνητικοί υπάλληλοι πλούτιζαν με αθέμιτα μέσα.

Χιλιάδες Αμερικανοί σύμβουλοι του καθεστώτος αμείβονταν με προκλητικά υψηλούς μισθούς. Ο σάχης ονειρευόταν να φτάσει η βιομηχανική παραγωγή του Ιράν το 1990, αυτά της Γαλλίας και της Ιταλίας. Από το 1971, όταν η Μ. Βρετανία εγκατέλειψε την περιοχή, το Ιράν έπαιζε τον ρόλο του «αστυνόμου» του Περσικού Κόλπου. Η μεγαλομανία του Ρεζά Παχλαβί ήταν απίστευτη. Στις τελετές για την ενθρόνιση του ίδιου και της συζύγου του, το 1967 και για τα 2.500 χρόνια ιρανικής μοναρχίας, το 1971 ξοδεύτηκαν περισσότερα από 200 εκατομμύρια δολάρια!

Ποιοι ήταν όμως οι λόγοι που οδήγησαν σε αποτυχία τη «Λευκή Επανάσταση» του σάχη, εκτός βέβαια από τη μεγαλομανία του; Η διοικητική ελίτ του Ιράν αντιμετώπισε μεγάλη αντίσταση στις εκσυγχρονιστικές μεταρρυθμίσεις από τους επαρχιακούς γαιοκτήμονες, τους φυλάρχους, τους εμπόρους των παζαριών και τους μουλάδες, τα αυξανόμενα πετρελαϊκά κέρδη δημιούργησαν περισσότερο πλούτο από αυτόν που η οικονομία μπορούσε να απορροφήσει, οι παραδοσιακές ελίτ, αλλά και η αναδυόμενη μεσαία τάξη, που είχαν μεγάλη συμβολή στην «πετρελαϊκή έκρηξη» διασπάστηκαν και υπέκυψαν στη διαφθορά, ενώ οι υλιστικές αξίες αμφισβήτησαν τη θρησκευτική πίστη όλων των τάξεων.

Οι Δυτικοί παρατηρητές υποβάθμιζαν τη δυσαρέσκεια κατά του σάχη και θεωρούσαν δυναμικότερους όλων τους φοιτητές του εξωτερικού, οι οποίοι παρακολουθούνταν από τη SAVAΚ και θεωρούνταν άπειροι για κάποια επαναστατική ενέργεια. Είναι χαρακτηριστικό, ότι ακόμα και η ΕΣΣΔ ακολουθούσε παρόμοια πολιτική με αυτή των Η.Π.Α. απέναντι στον σάχη.

Ακόμα όμως και οι «ειδικοί» της Μέσης Ανατολής δεν έδιναν τη δέουσα σημασία στη «μαύρη» αντιπολίτευση, τους Σιίτες ουλεμάδες, καθώς αυτοί δεν καθοδηγούσαν την κοινή γνώμη με παραδοσιακές μεθόδους, αλλά με τη χρήση των, τότε, Μ.Μ.Ε. και με μοντέρνες θεωρίες. Η ανάληψη της Προεδρίας των Η.Π.Α. από τον Τζίμι Κάρτερ που έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα ανθρώπινα δικαιώματα (αρχές 1977) ήταν ένα ακόμα πρόβλημα για τον σάχη…

Η πτώση της μοναρχίας

Στις αρχές του 1978, το Ιράν έμοιαζε σταθερό και η θέση του σάχη ασφαλής, όπως φάνηκε από την πρόποση του Κάρτερ. Μια εβδομάδα αργότερα όμως, ο Υπουργός Πληροφοριών του Ιράν έγραψε ένα έντονα επιθετικό και επικριτικό άρθρο για τον Χομεϊνί στην κορυφαία εφημερίδα της Τεχεράνης. Αυτό προκάλεσε την καθιστική διαμαρτυρία των σπουδαστών των μεντρεσέδων της Κομ. Η Αστυνομία επιτέθηκε στους διαμαρτυρόμενους και τους σκότωσε. Από τότε, οι εξεγέρσεις ξεσπούσαν κάθε 40 μέρες. Ο σάχης αντικατέστησε τον πρωθυπουργό του και τον αρχηγό της SAVAK, αλλά η κατάσταση άρχισε να ξεφεύγει.

Οι πράκτορες της SAVAK κατηγορήθηκαν δημόσια για μια φωτιά σε θέατρο του Αμπαντάν που κόστισε τη ζωή σε 477 ανθρώπους. Στις αρχές Σεπτεμβρίου 1978 οι στρατιώτες σκότωσαν σε μια διαδήλωση στην πλατεία Τζαλέχ της Τεχεράνης εκατοντάδες άτομα (300-1.000) και τραυμάτισαν πολλά ακόμα. Ο αγιατολάχ του Ταμπρίζ, Σαριάτ Μανταρί ενημέρωσε τον πρωθυπουργό ότι οι εξεγέρσεις θα συνεχίζονταν, μέχρι να επαναφέρει την κοινοβουλευτική δημοκρατία υπό το Σύνταγμα του 1906 και να επιτρέψει την επιστροφή του Χομεϊνί που πλέον μετακινήθηκε στην άγια σιιτική πόλη Νατζάφ του Ιράκ.

Αυτός, αντί να επαναφέρει τον Χομεϊνί στο Ιράν ζήτησε από το Ιράκ να τον εκδιώξει. Ο Χομεϊνί μετακινήθηκε μαζί με άλλους εξόριστους ηγέτες της αντιπολίτευσης σε ένα προάστιο του Παρισιού. Η Δύση θεωρούσε όλους αυτούς ως «επιστροφή στον Μεσαίωνα». Τα μηνύματα του Χομεϊνί όμως, μέσω απομακρυσμένων τηλεφωνικών κλήσεων, ηχογραφημένων ομιλιών, αλλά και των δελτίων ειδήσεων των δυτικών καναλιών. Το κάλεσμά του για εργατική απεργία, σχεδόν έκλεισε την πετρελαϊκή βιομηχανία του Ιράν και η τιμή του «μαύρου χρυσού» εκτοξεύτηκε στα ύψη. Ο Κάρτερ δεν ήξερε τι να κάνει.

Ο σάχης κήρυξε στρατιωτικό νόμο, άλλαξε πρωθυπουργό (Νοέμβριος 1978) και απαγόρευσε τον δεκαήμερο θρήνο για το μαρτύριο του Χουσεΐν (εγγονού του Μωάμεθ). Οι απεργίες γενικεύτηκαν ενώ άρχισαν να παρουσιάζονται και ακραία φαινόμενα. Κακοποιοί (;) λεηλάτησαν και έκαψαν μπουτίκ, κάβες ποτών, κινηματογράφους και ό,τι θεωρούσαν σύμβολο της δυτικής επιρροής στη χώρα. Σχεδόν όλα τα μέλη της βασιλικής οικογένειας και πλούσιοι Ιρανοί εγκατέλειψαν τη χώρα. Ο Κάρτερ ζήτησε από τον σάχη τη δημιουργία μιας κυβέρνησης που θα περιλάμβανε και αντιπάλους του.

Στις 6 Ιανουαρίου 1979 ο σάχης ζήτησε από τον αρχηγό του Εθνικού Μετώπου Σαπούρ Μπαχτιάρ να σχηματίσει κυβέρνηση. Δέκα μέρες αργότερα, ο Ρεζά Παχλαβί έφυγε για πάντα από το Ιράν. Η αναχώρησή του συνοδεύτηκε από ενθουσιώδεις διαδηλώσεις. Ο Χομεϊνί κάλεσε τους Ιρανούς να ανατρέψουν τον Μπαχτιάρ, ο οποίος υποχρεώθηκε να αποδεχθεί την επιστροφή του στο Ιράν.

Από το Παρίσι ήδη ο Χομεϊνί συγκρότησε το Επαναστατικό Ισλαμικό Συμβούλιο. Πολλοί στρατιώτες στο Ιράν παρέδωσαν τα όπλα τους και ενώθηκαν με τους διαδηλωτές. Στις 11 Φεβρουαρίου 1979 έπεσαν τόσο η αυτοκρατορική φρουρά όσο και η κυβέρνηση Μπαχτιάρ.

Η εγκαθίδρυση του νέου καθεστώτος, ο πόλεμος Ιράν – Ιράκ και η «κρίση των ομήρων»

Η μετάβαση στη νέα πραγματικότητα δεν ήταν εύκολη. Πρωθυπουργός ανέλαβε ο Μεχντί Μπαζαραγκάν, μηχανικός, που ζήτησε από τους απεργούς να επιστρέψουν στις δουλειές τους, κάτι που έγινε. Δημοψήφισμα για τη μελλοντική διακυβέρνηση του Ιράν (Μάρτιος 1979) απέδειξε τη σχεδόν καθολική υποστήριξη σε μια ισλαμική δημοκρατία, κάτι που βέβαια ήθελε και ο Χομεϊνί. Δικηγόροι και ουλεμάδες συνέταξαν το νέο Σύνταγμα της χώρας, επιφέροντας δραματικές αλλαγές. Τα αγάλματα του σάχη ανατινάχτηκαν, ενώ το πρόσωπό του εξαφανίστηκε από τα χαρτονομίσματα. Οι φτωχοί κατέλαβαν τα εγκαταλειμμένα παλάτια και έμειναν εκεί, οι δρόμοι μετονομάστηκαν, τα βιβλία ξαναγράφτηκαν, οι φυλακές άδειασαν (σύντομα βέβαια ξαναγέμισαν με άλλους κρατούμενους…), ενώ οι πράκτορες του παλαιού καθεστώτος «δικάστηκαν» και εκτελέστηκαν.

Στη σφοδρή επίθεση των Δυτικών για τις βιαιότητες, οι Ιρανοί απάντησαν ότι ακόμα χειρότερες ακρότητες γίνονταν επί σάχη και τότε σιωπούσαν. Η σκληρή πραγματικότητα σύντομα προσγείωσε τους Ιρανούς. Οι εθνοτικές εξεγέρσεις στη χώρα ανάγκασαν το καθεστώς να επαναφέρει τον Στρατό και τη Μυστική Αστυνομία, ακόμα και κάποιους από τους άνδρες του σάχη. Η νομοθετική εξουσία θα ασκούνταν από μία Ματζτλίς (Ισλαμική Συμβουλευτική Συνέλευση ή Ιρανικό Κοινοβούλιο) τα μέλη της οποίας θα εκλέγονταν από τους ουλεμάδες. Σε περιπτώσεις ενστάσεων οι ετυμηγορίες θα λαμβάνονταν από τον Χομεϊνί, ως κορυφαίου φατίχ (δικαστικού ειδικού).

Πάντως, ως τα μέσα του 1979 οι ουλεμάδες δεν είχαν ακόμα τον πλήρη έλεγχο της χώρας, καθώς ο Μπαζαραγκάν και άλλοι μετριοπαθείς πολιτικοί προσπαθούσαν να διατηρήσουν διαύλους επικοινωνίας με τη Δύση. Η άφιξη του σάχη στις Η.Π.Α. για ιατρικούς λόγους στις Η.Π.Α. τον Οκτώβριο του 1979 οδήγησε στην κατάληψη της πρεσβείας της χώρας στην Τεχεράνη (οι φρουροί πεζοναύτες δεν αντέδρασαν) και την κράτηση 63 Αμερικανών ομήρων (Νοέμβριος 1979). Οι Αμερικανοί αντέδρασαν με οικονομικές κυρώσεις, όπως τη δέσμευση ιρανικών λογαριασμών στις Η.Π.Α. (περισσότερο από 11 δις δολάρια). Η κρίση των ομήρων διήρκησε 444 ημέρες, αφού στο μεταξύ οι Αμερικανοί απέτυχαν να τον απελευθερώσουν τον Απρίλιο του 1980.

Ο θάνατος του σάχη (27 Ιουλίου 1980 στο Κάιρο) οδήγησε πάντως στην απελευθέρωση των τελευταίων 52 ομήρων. Η διαμάχη για τη χρήση της υδάτινης διόδου του Σατ αλ Άραμπ, στον οποίο συγκλίνουν ο Τίγρης και ο Ευφράτης και η προσπάθεια του Ιράν να παρέμβει στα εσωτερικά του Ιράν, οδήγησαν στην εισβολή των Ιρακινών στο Ιράν τον Σεπτέμβριο του 1980. Απώτερος σκοπός ήταν η ανατροπή του καθεστώτος Χομεϊνί, που είχε εκτελέσει 40.000 ανθρώπους στα πρώτα χρόνια της επανάστασης. Άλλες 100.000 ήταν οι πολιτικοί κρατούμενοι!

Οι συγκρούσεις ήταν μακροχρόνιες, με βραχυπρόθεσμα όμως κέρδη για τις δύο πλευρές. Μετά το 1986-87 η ναυσιπλοΐα στον Περσικό Κόλπο έγινε πολύ επικίνδυνη και οι Η.Π.Α. ανέλαβαν την προστασία των πετρελαιοφόρων του Κουβέιτ που ύψωσαν αμερικανική σημαία. Η κατάρριψη από αμερικανικό πολεμικό σκάφος, ενός ιρανικού πολιτικού αεροσκάφους Airbus A300, που πετούσε πάνω από ιρανικά χωρικά ύδατα στις 3 Ιουλίου 1988 στοίχισε τη ζωή των 290 ατόμων που επέβαιναν σε αυτό. Οι Η.Π.Α. δικαιολογήθηκαν λέγοντας ότι το αεροπλάνο θεωρήθηκε πολεμικό. Ο Αγιατολάχ Χομεϊνί είχε πεθάνει ένα μήνα νωρίτερα, στις 3 Ιουνίου 1989.

Όσο για τον πόλεμο Ιράν-Ιράκ έληξε με την εισβολή του Ιράκ στο Κουβέιτ, τον Αύγουστο του 1990 και τη σύναψη ειρήνης με την οποία ο Σαντάμ Χουσεΐν αποδέχτηκε όλα τα ιρανικά αιτήματα, ακόμα και τη Συμφωνία του Αλγερίου του 1975 με βάση την οποία χωρίστηκε ο Σατ αλ Άραμπ. Πάντως, εδαφικά κέρδη δεν αποκόμισε καμία από τις δύο πλευρές, ενώ το Ιράν θυσίασε χιλιάδες νεαρούς «Φρουρούς της Επανάστασης» στον δεκάχρονο αυτό πόλεμο. Η «παρακαταθήκη» Χομεϊνί στο Ιράν συνεχίζεται μέχρι σήμερα και, προς το παρόν, παρακολουθούμε τα γεγονότα στην περιοχή ελπίζοντας ότι δεν θα υπάρξει κλιμάκωση και επέκταση των συγκρούσεων…